376
Wij zullen een en ander in de volgende regelen nader aantoonen
en daarbij de hulp inroepen van denzelfden geschiedschrijver uit
de vorige eeuw, als door Busken Huet aangehaald, van Montes
quieu, die ons op korte en duidelijke wijze bekend maakt met la
conduite que les Romains tinrent pour soumettre tous les peuplesin
zijn beroemd werk: „De la grandeur des Romains et de leur dé-
cadancevan welk werk La Harpe in zijn Cours de littérature
zegt: „C'est un chef-d'oeuvre de raison et de style."
Na eenige voorafgaande beschouwingen, zegt Montesquieu van de
Romeinen: „Mais surtout leur maxime constante fut de diviser".
Waar ter wereld was eene betere gelegenheid om te verdeelen,
om tweedracht te zaaien, dan in het Atjehsche rijk?
„Lorsqu'ils voyoient que deux peuples étoient en guerre, ils ne
laissoient pas de paroitre sur la scène, et, comme nos chevaliers
errants, ils prenoient le parti du plus foible. C'était une ancienne
coutume des Romains d'accorder toujours leur secours a quiconque
venoit l'implorer.
In Atj eh had het tegenovergestelde plaats. Het Nederlandsche
Gouvernement, wel verre van zich in de bestaande geschillen te
mengen, ageerde zoodanig, dat de partijen de onderlinge veeten op
zij stelden en zich aaneensloten tegenover den gemeenschap-
pelijken vijand.
„Ces coutumes des Romains n'étoieut point quelques faits particuliers
arrivés par hasardc'étoient des principes toujours constantset cela
se peut voir aisémentcar les maximes dont ils firent usage contre
les plus grandes puissances furent précisément celles qu'ils avoient
cmployées dans les commencements contre les petites villes qui
étoient antour d'eux.
Ook onze voorvaderen hielden bij het bewind der O. I. Compagnie
standvastig het stelsel vol, door de Ro m ei nen gevolgd en ze voeren
er wel bij.
Doch het beginsel van divide et impera is thans geheel op zij gezet.
Toen de generaal Van der Heijden het weder in toepassing wilde
brengen, ontving hij een berisping van den gouverneur-generaal
Van Lansberge.
Door het beginsel van tweedracht zaaien los te laten, heeft men
