874
Deze in de duisternis begonnen terugtocht, leidde reeds na
korten tijd en zonder dat zelfs iets van den vijand te zien was,
tot een paniek. De troep, die niet langer vertrouwen in de
leiding had, werd daardoor geheel uit elkaar geslagen 1).
De vatbaarheid van een troep voor paniek wordt vermeerderd
door het gevoel van onzekerheid, dat haar bij nevel, duisternis
of in onoverzichtelijk terrein (bosschenaltijd min of meer
beklemt. "Verder door werkelijke of vermeende bedreiging van
flank, rug of verbindingen, het ontbreken van berichten over
den vijand en in verband hiermede onvaste leiding en elkaar
tegensprekende bevelenhieruit volgt dus ook ten dezen op
zichte de noodzakelijkheid van een goed ingerichten verkennings-
en ophelderingsdienst. Een gevolg van onvaste leiding, dat ook
de vatbaarheid voor paniek nog verhoogt, is onnoodig schijnende
vermoeienissen, zooals heen- en weermareheeren en herhaalde
alarmeeringen. Gebrekkige uitrusting en vooral verpleging zijn
voorts van ongunstigen invloed op het weerstandsvermogen
tegen paniek, zooals aan Fransche zijde in 1870/71 herhaaldelijk
gebleken is. Deze beide factoren, gevoegd bij de onnoodige
vermoeienissen, die den Franschen soldaat werden opgelegd en
het gemis aan medewerking tusschen zijn verschillende aanvoer
ders, waardoor onvaste leiding en wantrouwen in de aanvoering
ontstond, dat zich herhaaldelijk uitte in de beschuldiging„wij
zijn verraden, de generaals zijn omgekocht!" geven eenige van
de oorzaken aan der rampen, die het Fransche leger in moreel
en materieel opzicht toen getroffen hebben.
Uit den aard der zaak werkt ook de verslapping der discipline
het ontstaan van panieken in de hand, terwijl ten slotte (zie
ook de aangehaalde voorbeelden) daarop nog werken kruisingen
van colonnes en verstopping van wegen, vooral voor treinen,
vermenging van onderdeelen en verlies van aanvoerders, gevechts
bereidheid in de onmiddellijke nabijheid des vijands, b.v. na
onbeslisten strijd, nederlagen, maar ook terugtochten, vooral
bij geschokt vertrouwen.
De Italiaansche majoor Corsi, sous-chef van den staf van het
le korps zegt van den nacht na den slag bijCustozza: „Wan-
1) Zie Kunz: Feldzüge der Franzosen in Tonkin.
