De onderneming leek zóó roekeloos, dat het bericht, zooals
het gemeld v/erd, ongeloofwaardig werd geacht. Generaal von
Below en zijne officieren namen aan, dat het geen cavalerie, doch
bespanningen van veldartillerie zouden zijn, die het vuur trotseerden
om het geschut meer naar voren te brengen. Toch is later geble
ken, dat hier wel degelijk Fransche cavalerie noodeloos den dood
is ingejaagd, ingezet tegen krachtig bezette, niet geschokte stellingen,
die verdedigd werden door superieure soldaten en gesteund door
eene uiterst krachtige artillerie.
Tot 12, tot 15 K.M.-achter het verdedigde front vond men tel
kens nog loopgraven, deelen van stellingen, hindernissen; tot op
dien afstand waren de dorpen ingericht als steunpunt voor geheel
afzonderlijke verdediging Als de eene stelling genomen zou zijn,
stond de aanvaller vóór een nieuwe, weer voor een nieuwe en
telkens meer.
Tientallen van dorpen en kleine steden zijn met den grond gelijkge
maakt. Waar de Franschen en Engelschen dóórkomen, is een woestijn,
daar staat bijna geen steen meer op den anderen. Ik zag Bapaume
door mijn kijker: het was één groote, kale ruïne; een kerktorenen
één fabrieksschoorsteen stonden nog overeind, de toren vooral reeds
aan alle kanten getroffen. Nog één zware treffer zou hem misschien
ook doen vallen, evenals de andere, bijzonder fraaie toren van
Bapaume, die enkele dagen tevoren was ingestort.
Ik zag vliegerfoto's van Combles en van geheele strooken van-
het front, dat toen in Fransche of Engeische handen was gevallen.
Combles was nog slechts één hoop puin. Iets wat op een huis
geleek, was niet meer te zien, maar overal, waar maar een plaatsje
was, de granaattrechters, groot en klein, eerst gevormd door de
Fransche en Engeische granaten, nu door de Duitsche.
Noord-Frankrijk is over een breedte van 10 tot 20 K. M„ waar
door het gevechtsfront liep, een woestijn, niet slechts nu, maar
voor tientallen van jaren. Een fijn netwerk van ioopgraven is op
de stafkaarten aangebracht en geeft aan, waar de grond zoowel
door vriend als vijand met houweel en schop is omgewoeld, zóó
omgewoeld, dat bebouwing in de eerste jaren niet mogelijk zal
blijken. En dat netwerk strekt zich uit over kilometers na kilometers;
bewoonde oorden, die er tusschen hebben gelegen, zijn tot pulver
geschoten zooals Combles.
Wij kwamen door eenige dorpen dicht achter het front, o. a.
Bucquoy. In Juni 1916 woonden daar nog 1200 Franschen, in No
vember d a.v. stond er geen huis meer, of het was aan alle kanten;
282
