Dientengevolge ontving ik van graaf Waldersee opdracht de
noodige maatregelen te treffen voor den terugtocht van het leger
achter den Weichsel.
Ik verklaarde dat ik een terugtocht tot achter de rivier zonder
meer niet mogelijk achtte, en ik verzocht dus instructies teneinde
te vernemen hoe de legercommandant zich deze terugtochtsope
ratie voorstelde.
Er ontspon zich een discussie hierover.
Generaal Grünert en ik toonden met den passer in de hand
aan, dat een terugtocht zonder meer inderdaad onmogelijk was,
en dat wij vechten moesten om dit teruggaan mogelijk te maken,
omdat de linkervleugel van het Warschau-leger den Weichsel
eerder kon bereiken dan wij dat het derhalve noodig was den
opmarsch van dit leger tegen te houden.
Het beste middel daartoe was een offensief optreden tegen
den linkervleugel.
Generaal v. P. had, evenzeer als generaal v. Waldersee een
oogenblik de beheersching over zijn zenuwen verloren.
Hij gaf zich daarna echter rekenschap van de noodzakelijkheid
van den door ons voorgestelden maatregel. Hij hield vast aan
zijn meening, dat het noodzakelijk was het gevecht met Rennen-
kampf af te breken, maar hij gaf het voornemen om achter den
Weichsel terug te gaan op en schikte zich naar onzen raad, de
noodzakelijkheid erkennende van een offensief optreden tegen den
linkervleugel van het Warschauleger. Dienovereenkomstig 'wer
den op 20-8 's avonds de noodige maatregelen getroffen zij
vormen de essentieele gegevens voor den slag bij Tannenberg.
De volgende bevelen werden gegeven
XX korps trekt zich samen naar zijn rechtervleugel, omgeving
Hohenstein; I korps en 3 reservedivisie worden per spoor naar
den rechtervleugel van het XX korps vervoerd, respt. van Inster-
burg en AugerburgHoofdreserve Koningsberg dekt het inladen
van I korps en zal daarna de versterkte linie Pregel Deime
bezetten
I Reservekorps en XVII korps trekken terug in Westelijke
richting. Na aankomst van I korps en 3e R. Div. op den rech
tervleugel van het XX korps moest het voorwaarts gaan van het
Warschau-leger worden belet door een offensief optreden van
deze drie eenheden tegen linkervleugel en flank der Russen.
Indien men erin zou slagen I R. korps en XVII korps los te
maken zonder dat de vijand te zeer nadrong, dan was de leger
commandant voornemens het 8e leger in zijn geheel te verzamelen
in de omgeving van Osterode met de bedoeling „d'engager le com
bat a l'est de la Vistule contre les deux armées russes. II était
impossible a ce moment la de dire ci cela serait possible et
dans quelles conditions, si ce serait par une offensive contre
l'armée de Varsovie et par une attitude défensive en face de
582
