mann bij het Legercdo. 8 was geplaatst, bewijst zijn bedachtzaam
achterwege laten van een bericht aan Conrad, dat schijnbaar
onder den indruk van nachtelijke dwangvoorstellingen was ge
geven.
Het vooropgezette plan om het leger achter den Weichsel te
voeren heeft Graf Von Waldersee zeker niet gehadhij
vreesde echter daartoe gedwongen te zullen worden; en hij achtte
deze oplossing in elk geval beter, dan in de vesting Königsberg
te worden ingesloten.
Dat is het conflict waaraan men denken moet, en dat hem
terecht zoo zware zorgen gaf.
Zoodra toen in den vroegen morgen van den 21 Aug. bleek,
dat Samsonow aan de grens aarzelde en dat Rennen-
k a m p f f niet volgde, en dat de troepen voor nieuwe operatiën
geschikt waren, trad de ommekeer in en kwam de aanvalsge-
dachte weer te voorschijn.
21. Ongetwijfeld verkrijgen V o n W a 1 d e r s e e's verklaringen
door de berichten van Von Fleischmann een grootere ge
schiedkundige waarde, dan daaraan tot dusverre bijna algemeen
werd toegekend.
Zooals de toestand door het afbreken van den Slag bij Gum-
binnen nu eenmaal was geworden, waren maatregelen tot be
scherming van de Weichsellinie eenvoudig plicht.
Eveneens spreekt het vanzelf dat het onzin zou zijn geweest
om aan de zwakke krachten, welke tegenover het Narew-leger
stonden, een tegenstand tot het uiterste te gelasten, zoolang niet
de aan te voeren versterkingen konden steunen.
Dit zijn overigens allemaal op zich zelf staande vraagstukken,
welke met het besluit, zooals zich dat in den voormiddag van
den 21 Aug. heeft gevormd, niets te maken hebben.
III. 22. K a b i s c h maakt dan nog eenige gevolgtrekkingen uit
het vorenstaande. Er heeft n. z. m. een tragisch noodlot gerust
op alle operatiën van Von Moltke. Had hij, zooals zijn plan
was, de vijf Ersatzdivisiën aan het 8e Leger toebedeeld, dan zou
de geheele crisis in Oost-Pruisen niet zijn ontstaan. In den slag
in Lotharingen waren zij niet noodigen zeker niet, als men
daar de operatiën voerde in den geest van V o n Schlieffen.
Nooit zouden dan het XI L. K. en het Garde res. L. K. naar
Oost-Pruisen zijn gezonden.
Maar het onverbiddelijk volgen van den weg, welken men na
ernstige overweging heeft gekozen, zijn plan uitvoeren en zich niet
door allerlei oorzaken en tal van malen daarvan laten afbrengen
dat eischte, naast een groote karaktervastheid, een groote helderheid
van geest C 1 a u s e w i t s)en deze eigenschappen bezat Von
Moltke niet! Zijn eerste schrede van den juisten weg af,
sleepte al het verdere met zich.
483
