„over Schippenbeil-Heilsberg-Wormditt. Dus nog in strak W.
„richting!"
„XVII L. R. richting Friedland.
„Had hieruit de dubbele omvatting van Tannenberg kunnen
ontstaan
N.m.m. suggereert Kapt. Mantel ons hier, dat de afmarsch in
W. richting minder juist was, en dat b. v. I res. K en XVII L.K.
in Z. of ZW. richting hadden moeten afmarcheeren (zie punt 34).
Gaat men nu de feiten na
1. het leger stond met het front zuiver Oost in den avond van
20 Aug.
2. Rennenkampff was allerminst verslagen, en gevoelde zich
door het wijken van het Duitsche Leger zelfs overwinnaar;
al had zijn N. vleugel een ernstigen tegenslag gehad, zoo
was dit eveneens het geval met het Duitsche centrum (XVII
L.K. en Div. Königsberg)
3. Rennenkampff kon op 21 Aug. versterkt worden (en werd
dit in feite ook), het 8 Leger kon niet op versterking rekenen
en naar menschelijke berekening zou Rennenkampff natuur
lijk volgen
4. toen men (n. m. m. terecht) besloot den slag af te breken,
was de eerste en moeilijkste taak om zich los te maken van
den niet verslagen vijand.
En met deze feiten voor oogen is toch een afmarsch in groote
etappes en recht achteruit (dus in Westelijke richting) de eenige
oplossing; en kon een andere afmarschrichting zelfs niet in aan
merking komen
Kabisch zegt hieromtrent op blz. 86 van zijn „Streitfragen"
„Der von der O. H. L. am 21 Aug. schon geforderte Abmarsch
„nach Süden führte, wenn Rennenkampff vorging, zu einer Wie-
„derholung der Schlacht von Sedan, zu einer Kapitulation der 8
„Armee".
Maar bovendien heeft die afmarsch niets uit te staan met de
latere dubbele omvatting van Tannenberg.
Eerst los van Rennenkampff, en dan afhankelijk van zijn op
treden en dat van Samsonow hergroepeeren.
Nu kan men achteraf wel redeneeren, dat een afmarsch in
ZW. richting mogelijk zou zijn geweest, nu men weet dat Ren
nenkampff niet volgde, en dat het II russ. L. K. bij Lyck ook niet
meer deed dan eerst in Z. richting naar Johannisburg en daarna
in N. richting naar Angerburg marcheerenmaar dat wist men
op 21 Aug. zeker niet, en heeft ook wel niemand ooit kunnen
verwachten of begrijpen.
Ik ga zelfs nog verder, en acht de inlading van de 3 res. Div.
op 21 Aug. in de stations Nordenburg, Angerburg, Lötzen, Stür-
493
