De tijden zijn veranderd, en gelukkig ook het inzicht in de
inheemsche maatschappij. Rengers' „Saracenen" doen geen opgeld
meer en het Indische leger is heel wat parater dan in 1825. Ook
de verhoudingen zijn gewijzigd. Maar voor den Islam „ligt het
paradijs nog steeds in de schaduw der zwaarden Dit zij de les
van den Java-oorlog, ook die van Atjeh.
Wij begonnen onze verhandeling met te herinneren aan den
dalang, die een „ideaal rijk" wilde stichten het doel van dezen
fanaticus werd evenmin -bereikt als de heilige voorbeschikking
van Dipa Negara, die den 8en Januari 1855, ongeveer 70 jaar
oud, te Makasar overleed, nadat zijn roerige geest het ander-
maals noodig gemaakt had hem nog meer van de wereld te iso-
leeren dan te Menado mogelijk was. x)
Een roemloos einde van een woelig leveneen waarschuwing,
evenals het experiment van den dalang, dat het „overwint alle
volkeren" tot onberekenbare gevolgen kan leiden.
569
Voor uitvoerige bijzonderheden omtrent den verderen levensloop
van Dipa Negara, en de na zijn verbanning nog ondernomen pogingen zijn
ideaal alsnog te verwezenlijken, moge worden verwezen naarLouw, I,
blz. 152 De Klerck, V, Blz. 603-606 en Hallema, blz. 994 vlg. Tevens in
Hageman, Geschiedenis van den oorlog op Java, blz. 409 vlg.
