554
deld en gesproken hebben, was de verantwoordelijkheid voor hunne
woorden en daden geene ijdele fictie; als inzet gold dikwijls hun
hoofd, en velen hebben er hunnen inzet bij gelaten.
Wat zij in het onderzoek, in de enquête hebben aangebracht, zijn
niet oude herinneringen, gewijzigd door den tijd, door den wisse
lenden loop van de menschelijke dingen, vervalscht door willekeurige
of onwillekeurige ontrouw van het geheugen het is de onmid
dellijke indruk van de feiten, het is de levende voorstelling van de
tooneelen, waarvan het beeld, om zoo te zeggen, nog voor hunne
oogen is, en die voor velen hunner niet alleen pas een schouwspel
zijn geweest, maar de handeling zelve, waarvan zij de acteurs waren.
Alzoo hebben zijieder voor zichgetuigenissen afgelegdwaar
van het geheel, ondanks het verschil van stelling en van oorsprong,
de meest verbazende eenstemmigheid vertoont.
De schrijver heeft in vroegere werken aangetoondhoe een leger
gevormd wordt en hoe het te niet gaat (in zijne Histoire de lou-
vois en in Ie comte de Gisors)door de latere onderzoekingen is
hij bevestigd geworden in de overtuiging, gegrond op ondervinding,
dat, zelfs in den verdedigingsoorlog, niets zooveel waard is als een
geregeld staand leger en dat niets dit kan aanvullen.
Zoo spreekt Eousset in de Voorrede van zijn boek. Aan zijne
waarheidsliefde en goede trouw zal niemand twijfelen. Hij stapelt
getuigenissen opeen, zonder ze af te wisselen door preeken of doctri
naire zedeleer. Zeer zeker zijn de pleitbezorgers van de volkswa
pening verplicht hem te beantwoorden. Zwijgen zijzoo is hunne
zaak verloren. Het is echter mooglijk, dat Eousset ter goede trouw
eenzijdig is geweest. Althaus, hij wist zich vroeger daarvan niet
altijd vrij te houden. Velen kennen zijn boek Ie comte de Gisors.
Hij zegt daarmede te hebben willen aanwijzen, hoe een leger te
niet gaat. Dit is te bescheiden. Hij heeft zelfs aangetoondhoe
eene maatschappij te gronde gaat. Als eene Pompadour den boven
toon voert, als de schatkist afhangt van de nukken van een geld
schieter, als een bekwaam en eerlijk overwinnaar, gelijk d'Estrées
vervangen wordt door den ijdelenonbekwamen en veilen Eichelieu
die van den vijand geld aannam, is het niet alleen het leger, dat
met ondergang bedreigd wordt.
Maar aan den anderen kant schijnt het mij toe, dat de heer
Eousset, gelijk bijna alle levensbeschrijvers, zijnen held te schoon
heeft voorgesteld. Deze wordt onder zijne handen een jongeling,
even lief als Jozef, de zoon Jakobs.
