hoogst gewichtige, zoo ook al minder in het oog vallende diensten
bewezen, en alles, wat zij bevatten, tegen vijandelijke werking ver
zekerden; wij bevonden eindelijk, dat ook een ernstig bombardement
nog dikwijls achterblijft bij het meestal daarvan ontworpen schrik
beeld. Wij deden bovendien opmerken, dat het niet bevestigen van
eene stad haar geenszins een' vrijbrief tegen de gruwelen van den
oorlog verleent haar namelijk er niet tegen waarborgt door vriend
of vijand in geval van nood bezet, gebarrikadeerdverdedigd, be
schoten en bestormd te worden; ja, dat de vijand ze tot eene tijde
lijke vesting inricht (b. v. Wittenberg, Dresden en Hamburg in
1813, Dresden in 1866), en dat zij dan aan alle nadeelen van de
stadvestingen blootstaat zonder er de voordeelen van te genieten
daar eigenlijk juist tijdelijk versterkte plaatsen den vijand tot bom
bardement en bestorming verlokken."
Na al het bovenstaande kunnen de bezwaren tegen het bevestigen
van groote steden als vervallen worden beschouwden ook die lieden,
wier vaderlandsliefde meer of minder lijdt onder de zorg voor hun
nen eigendom, zullen wellicht blozen bij de gedachte, dat bijna al
leen Duitschland aan de wereld het schouwspel van eene zelfzuchtige
beweging tegen eene instelling bood, waaraan het vaderland behoefte
heeft. Ook in Frankrijk gevoelen groote steden zich in hare ont
wikkeling belemmerd door hare te nauw geworden omwalling
maar met de krachtige vaderlandsliefde van de Franschen, die wij
reeds in de paragraaf over proviandeering herdachten (met de woor
den in de noot op bl. 75: '/overigens hebben nde verwende Parij-
zenaren\ en in het algemeen de Franschen, dikwijls genoeg de gave
getoond zich als vaderlanders in de omstandigheden te schikken,
die wij, Duitschers, hun slechts benijden kunnen". Ik herinner
hierbij, dat het boek vóór het beleg van Straatsburg en Parijs ge
schreven werd. Fr.), declameerden zij niet uit hun particulier stand
punt tegen het hinderlijke en grootendeels voor hen veel drukkender
stelsel, maar richtten (en richten) hunne verzoeken op doelmatige
tegemoetkoming, namelijk op uitbreiding. Moge dit voorbeeld ge
waardeerd worden en tot geduld aanvuren bij het dragen van enkele
ongemakkeu en lastenwaartegenover toch ook velerlei voordeelen
staan. Wie de verschrikkingen van eene belegering of van een
bombardement vreest, of wien in vredestijd de onvermijdelijke be
perkingen in eene vesting werkelijk ernstig hinderenmoge bij tijds
elders zijn heil zoeken; de staat moet nu en dan ook zulke offers
vorderen.
242
